Sâm bố chính là một loại nhân sâm Phú Yên được biết đến là cây thuốc Nam quý có tác dụng bồi bổ sức khỏe, hỗ trợ cải thiện chứng suy nhược thần kinh cũng như ăn uống kém. Sâm bố chính thường được sử dụng trong các bài thuốc sắc, thuốc hoàn tán hay các bài thuốc ngâm rượu.
- Một số tên gọi khác: Nhân sâm Phú Yên, thổ hào sâm
- Tên khoa học: Hibiscus sagittifolius Kurz
- Họ: Cẩm quỳ (Malvaceae)
Mô tả sơ lượt về sâm bố chính
1. Đặc điểm sinh thái của cây sâm bố chính
Nhân sâm Phú Yên Cây hay sâm bố chính là loại thực vật thuộc dạng thân cỏ, sống lâu năm và phát triển trung bình với chiều cao từ 35 đến 50cm. Thân cây rất mỏng manh và yếu ớt nên chỉ sống dựa vào các cây cao lớn xung quanh. Cây sau khi phát triển đến một độ tuổi nhất định rễ phát triển thành củ, có màu vàng nhạt hoặc trắng nhạt với đường kính từ 1.5 cho đến 2cm.
Lá ở gốc có phiến hình xoăn, đầu lá không nhọn và phía cuối có hình tim, lá ở ngọn có phiến hẹp dần. Lá có màu lục và được phủ lông mịn. Hoa có màu hồng hoặc đỏ, ở giữa có màu trắng phớt vàng. Hoa mọc đơn độc ở kẽ lá với đường kính khoảng 6 – 8cm. Sâm bố chính có quả hình trứng, mặt trong và mặt ngoài đều có lông. Khi chín, quả nứt thành 5 mảnh vỏ bên trong nhiều hạt nhỏ có màu nâu, hình thận.
2. Phân bố
Sâm bố chính là vị thuốc nam quý được trồng nhiều nơi ở nước ta, đặc biệt là Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Tây Bắc, Quảng Bình,…
3. Bộ phận dùng
Rễ củ của cây sâm bố chính được sử dụng để làm thuốc.
4. Thu hái – sơ chế
Thu hái rễ củ vào mùa đông. Sau đó, rửa sạch củ và ngâm với nước gạo trong 1 đêm, đem đồ chín và phơi khô để dùng dần.
5. Thành phần hóa học
Nghiên cứu của Giáo sư Đỗ Tất Lợi nhận thấy, rễ củ của cây chứa thành phần chủ yếu là tinh bột và 35 – 40% chất nhầy. Ngoài ra, dược liệu này còn chứa một số thành phần hóa học khác như phenylalanine, leucin, threonin, arginin, histidin, tyrosin, prolin, alanin, acid linoleic, acid linoleic, acid stearic, acid palmitic và 13 khoáng chất như magie, nhôm, sắt, canxi, natri, đồng, kẽm, phốt pho, mangan,…
6. Bảo quản
Bảo quản dược liệu ở nơi khô ráo và thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp và nơi ẩm thấp.
Vị thuốc sâm bố chính
1. Tính vị – Quy kinh
- Sâm bố chính có vị ngọt đắng, tính mát
- Quy vào kinh Phế, Tỳ
2. Công năng – dược tính
- Sâm bố chính có tác dụng sinh tân dịch, chỉ khát, ích huyết và bổ khí. Dược liệu thường được sao với gạo để cho tính ấm, tác dụng kích thích tiêu hóa và bổ tỳ vị
- Được sử dụng để làm thuốc bồi bổ sức khỏe, trị chứng suy nhược, ăn ngủ kém, trẻ em chậm lớn, gầy còm
- Điều trị một số chứng bệnh về đường hô hấp như viêm phế quản, viêm họng, ho dai dẳng,…
- Sâm bố chính được dùng kèm với các dược liệu khác để điều trị khí hư, rối loạn kinh nguyệt, hoa mắt, đau nhức cơ thể,…
3. Tác dụng của sâm bố chính theo y học hiện đại
Theo nghiên cứu dược lý hiện đại, sâm bố chính mang đến nhiều tác dụng như:
- Tác dụng ức chế thần kinh trung ương và làm dịu thần kinh (an thần)
- Bồi bổ sức khỏe và tăng cường chức năng đề kháng nhờ vào hàm lượng khoáng chất, axit amin và tinh bột dồi dào
4. Liều lượng
Dược liệu sâm bố chính thường được dùng ở dạng sắc uống, thuốc bột hoặc để ngâm rượu với liều lượng khuyến cáo từ 10 – 20g/ ngày.
28 Cách dùng sâm bố chính bồi bổ sức khỏe, điều trị bệnh
1. Bài thuốc bồi bổ khí huyết
- Chuẩn bị: Ý dĩ sao, đường quy và hoài sơn (củ mài) mỗi thứ 15g, sâm bố chính 30g và hồi đầu 12g.
- Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn, sau đó trộn với kẹo mạch nha hoặc mật ong làm thành viên. Mỗi ngày dùng 15 – 20g, có thể dùng 1 lần hoặc chia thành 2 lần uống.
2. Làm hoàn đại bổ cải thiện sức khỏe và chống suy nhược
- Chuẩn bị: Rau thai nhi 1 bộ (rau con so khỏe mạnh), mật ong vừa đủ, trần bì 20g, hà thủ ô đỏ 60g, củ đinh lăng và sâm bố chính mỗi thứ 100g.
- Thực hiện: Đem rau thai nhỉ cắt bỏ màng gân, sau đó đặt từng miếng lên đĩa gốm đem sấy cách thủy cho đến khi khô. Đem rễ đinh lăng rửa sạch, cạo bỏ vỏ ngoài, thái thành từng lát mỏng, phơi cho khô rồi sao qua. Đem tất cả nguyên liệu tán thành bột mịn, luyện với mật ong làm thành hoàn, mỗi viên nặng 12g. Mỗi ngày dùng 1 viên hoàn uống trước khi đi ngủ, dùng đều đặn 15 ngày là 1 liệu trình.
3. Bài thuốc chữa chứng thận khí suy giảm gây nóng trong người, mệt mỏi, đau mỏi lưng, yếu sức và nặng đầu
- Chuẩn bị: Tầm gửi cây dâu, sâm bố chính, cốt toái bổ, củ mài (hoài sơn) và gạc nai nướng mỗi thứ 6g, nhụy sen và mẫu đơn mỗi thứ 4g.
- Thực hiện: Rửa sạch dược liệu, cho vào ấm sắc uống. Mỗi ngày dùng 1 thang, dùng đều đặn cho đến khi triệu chứng thuyên giảm.
4. Bài thuốc bồi bổ sức khỏe, chữa chứng mất ngủ, ăn uống kém, cơ thể mệt mỏi do thiếu máu
- Chuẩn bị: Tầm gửi cây dâu, thỏ ty tử sao, quả dâu, đỗ trọng và hà thủ ô (đỏ) mỗi thứ 40g, hoàng tinh chế 80g, sâm bố chính 120g, cao hổ cốt, ba kích và huyết giác mỗi thứ 20g.
- Thực hiện: Đem các vị sơ chế, sau đó đem ngâm với 2 lít rượu trong 2 ngày 2 đêm rồi chưng cách thủy và hạ thổ 7 ngày. Ngày dùng 2 lần trong bữa ăn, mỗi lần uống 1 chén nhỏ (15 – 40ml). Trong thời gian dùng bài thuốc này, cần kiêng chất kích thích và đồ tanh sống.
5. Thuốc bổ thận, tráng dương thích hợp với nam giới có thận suy yếu dẫn đến giảm khả năng sinh lý
- Chuẩn bị: Cẩu tích, sừng nai, liên nhục (hạt sen), hoài sơn (củ mài), liên tu, tục đoạn, sâm bố chính và ba kích mỗi thứ 1000g, đậu đen 1500g, hoàng tinh 500g, hạt tơ hồng 200g.
- Thực hiện: Đem đậu đen sao tồn tính, ba kích tẩm muối sao vàng, dùng đất sét đắp quanh sừng nai rồi đem nung tồn tính. Cuối cùng, cho tất cả nguyên liệu đem tán thành bột mịn và làm thành viên. Ngày dùng 2 lần, mỗi lần dùng từ 8 – 12g.
6. Thuốc bổ có tác dụng giảm cơn hen suyễn
- Bài thuốc 1: Chuẩn bị can khương (gừng khô) và trần bì mỗi thứ 120g, rễ dâu tằm 160g, sâm bố chính 200g, mật ong (vừa đủ) và tắc kè 4 con (băm nhỏ sao vàng). Đem các vị tán nhỏ, trộn với mật làm thành hoàn nặng 12g. Mỗi ngày dùng 2 lần, mỗi lần dùng 1 viên hoàn.
- Bài thuốc 2: Dùng củ đinh lăng, hà thủ ô, sâm bố chính và ngải cứu mỗi thứ 200g, mật ong vừa đủ và đậu đen 500g. Đem tất cả nguyên liệu tán thành bột mịn làm thành viên hoàn. Mỗi lần dùng 12g, ngày uống 2 lần.
7. Bài thuốc chữa chứng suy nhược thần kinh
- Bài thuốc 1: Dùng hoàng cầm, đại táo và sài hồ mỗi thứ 12g, sinh địa và sâm bố chính mỗi thứ 20g, xuyên khung 6g, cam thảo 4g, bạch thược và đương quy mỗi thứ 8g. Đem các vị cho vào ấm và sắc lấy nước uống. Ngày dùng đều đặn 1 thang.
- Bài thuốc 2: Chuẩn bị hoàng kỳ 12g, sâm bố chính 20g, bạch truật, đương quy, long nhãn, táo nhân, cúc hoa, mộc hương và bạch thược mỗi thứ 8g, viễn chí và bạch linh mỗi thứ 6g. Sắc uống ngày dùng 1 thang.
8. Bài thuốc dùng cho bệnh nhân đang trong giai đoạn phục hồi sau khi bị bỏng
- Chuẩn bị: Trần bì 8g, kỷ tử 10g, kê huyết đằng, hà thủ ô, thục địa, sa sâm và bạch truật mỗi thứ 12g, ý dĩ, hoài sơn và sâm bố chính mỗi thứ 16g.
- Thực hiện: Đem sắc uống, ngày dùng đều đặn 1 thang.
9. Món ăn hỗ trợ chữa chứng động kinh
- Chuẩn bị: Nam tam tinh sao, toàn yết, sâm bố chính và trần bì mỗi thứ 20g, quế 4g, chu sa 1g và tim lợn.
- Thực hiện: Đem sơ chế tim lợn, sau đó cho chu sa vào tim lợn và hấp cách thủy. Các vị khác đem tán bột mịn, ngày dùng 40g. Tim lợn đem ăn khi nóng, chia thành 3 lần dùng trong ngày. Dùng món ăn và bột thuốc trong liên tục 3 tuần liền.
10. Bài thuốc chữa chứng trầm cảm
- Chuẩn bị: Hà thủ ô, bá tử nhân, long nhãn và hoài sơn mỗi thứ 12g, sâm bố chính 16g, cam thảo dây, xương bồ, liên tu, toan táo nhân và bán hạ chế mỗi thứ 8g, nhục quế 4g.
- Thực hiện: Sắc uống ngày dùng 1 thang.
11. Bài thuốc trị chứng tiểu ra dưỡng chất
- Chuẩn bị: Mã đề, cam thảo nam, rễ cỏ tranh, sâm bố chính, trúc diệp, liên nhục, huyền sâm, tỳ giải và ý dĩ mỗi thứ 12g, hoạt thạch 6g.
- Thực hiện: Sắc uống, ngày dùng đều đặn 1 thang.
12. Bài thuốc chữa tim đập nhanh gây hồi hộp, cơ thể mệt mỏi và khó ngủ
- Chuẩn bị: Củ mài, hạt sen, quả dâu chín, rau má, long nhãn và hà thủ ô mỗi thứ 12g, bá tử nhân và táo nhân mỗi thứ 8g, sâm bố chính 20g.
- Thực hiện: Sắc uống đều đặn ngày dùng 1 thang.
13. Bài thuốc bổ máu thích hợp với nữ giới và người cao tuổi bị thiếu máu khiến cơ thể suy nhược
- Chuẩn bị: Cam thảo 40g, hạt sen, sâm bố chính và hà thủ ô mỗi thứ 100g, đại hồi 8g và thảo quả 12g.
- Thực hiện: Đem các vị tán thành bột mịn và làm thành viên. Mỗi lần uống 10g, ngày dùng 2 lần.
14. Bài thuốc thích hợp cho bệnh nhân đang trong giai đoạn hồi phục sau khi điều trị áp xe phổi
- Chuẩn bị: Kim ngân hoa, ý dĩ, bách hợp, sinh địa mỗi thứ 12g, hoài sơn (củ mài) và sâm bố chính mỗi thứ 16g.
- Thực hiện: Sắc uống ngày dùng đều đặn 1 thang.
15. Bài thuốc trị chứng suy nhược kèm đái són, táo bón và háo khát
- Chuẩn bị: Sâm bố chính lượng vừa đủ.
- Thực hiện: Đem nấu thành cao, hòa với cao ban long uống hằng ngày để cải thiện sức khỏe.
16. Bài thuốc chữa chứng suy nhược cơ thể do mắc các bệnh hô hấp lâu ngày không khỏi
- Chuẩn bị: Liên nhục 20g, hương phụ và lá vông mỗi thứ 10g, sa sâm, tua sen, sâm bố chính và táo nhân mỗi thứ 12g.
- Thực hiện: Sắc uống đều đặn mỗi ngày dùng 1 thang.
17. Bài thuốc trị chứng suy nhược cơ thể do lao động vất vả, sau khi ốm nặng hoặc do mắc các bệnh lý về đường tiêu hóa
- Chuẩn bị: Bạch truật 40g, hạt sen và củ mài mỗi thứ 80g, sâm bố chính 180g và binh lang (hạt cau) 8g.
- Thực hiện: Đem tất cả nguyên liệu tán bột mịn, mỗi ngày dùng 20g.
18. Bài thuốc trị rối loạn kinh nguyệt
- Chuẩn bị: Củ gai (cây gai được dùng để làm bánh) 12g, củ gấu 10g, ích mẫu, ngải cứu và sâm bố chính mỗi thứ 16g, thục địa và cỏ nhọ nồi (sao vàng) mỗi thứ 20g.
- Thực hiện: Sắc uống và dùng hết nước sắc trong ngày.
19. Bài thuốc trị chứng trẻ em gầy gò, xanh xao do đi tiêu lỏng lâu ngày không khỏi
- Chuẩn bị: Hoài sơn sao chín 3 phần, sâm bố chính sao chín 2.5 phần, hạt sen 1.5 phần, ý dĩ sao chín 2 phần và bạch chỉ sao chín 1 phần.
- Thực hiện: Đem tất cả nguyên liệu tán nhỏ, rây cho mụn rồi trộn với đường đun chảy làm thành viên. Mỗi ngày dùng từ 4 – 10g (có thể dùng cho trẻ từ 2 tuổi trở lên).
20. Bài thuốc chữa chứng bài tiết và tiêu hóa bị ngưng trệ
- Chuẩn bị: Trầm hương 4g, bạch truật 40g (tẩm sữa sao) và sâm bố chính 20g.
- Thực hiện: Đem sâm bố chính sắc lấy nước, sau đó mài trầm hương và bạch truật vào. Khuấy đều, chia nước sắc thành vài lần uống và dùng hết trong ngày.
21. Bài thuốc chữa chứng cơ thể béo bệu hoặc gầy yếu, ăn uống kém, phiền khát, đầy bụng, tiêu lỏng
- Chuẩn bị: Hoàng kỳ 8g (sao mật), bạch truật 40g (sao mật), sâm bố chính 40g, chích cam thảo 4g, phục tử chế 1.2g, ngũ vị (sao mật) 4g, mạch môn 4g, hạt sen 6g, gừng nướng vài lát và táo ta vài quả.
- Thực hiện: Sắc uống ngày dùng 1 thang.
22. Bài thuốc chữa chứng ra nhiều mồ hôi, người ấm nhưng chân tay lạnh
- Chuẩn bị: Phục linh 12g (tẩm sữa), chích cam thảo và lộc nhung (đều nung nghiền nhỏ) mỗi thứ 8g, đương quy (tẩm mật rượu sao) và sâm bố chính mỗi thứ 20g, hoàng kỳ 80g (tẩm nước phòng phong sao).
- Thực hiện: Sắc uống dùng hết trong ngày.
23. Bài thuốc trị chứng kinh nguyệt không đều ở nữ giới
- Chuẩn bị: Sâm bố chính 10 – 16g.
- Thực hiện: Sắc uống đều đặn hằng ngày.
24. Bài thuốc trị chứng lao phổi ở trẻ em
- Chuẩn bị: Siro cam thảo 200g và sâm bố chính 6 – 10g.
- Thực hiện: Đem sắc sâm bố chính với 180ml nước, sau đó dùng nước sắc trộn với siro cam thảo. Mỗi ngày cho trẻ dùng uống 1 thìa.
25. Bài thuốc chữa chứng nóng sốt lâu ngày gây ra mồ hôi và khát nước
- Chuẩn bị: Nhục quế 3g, thục địa 30g và sâm bố chính 20g.
- Thực hiện: Sắc uống ngày dùng 1 thang cho đến khi triệu chứng thuyên giảm.
26. Bài thuốc chữa chứng khí hư, bạch đới ở phụ nữ
- Chuẩn bị: Bạch biển đậu, trử ma căn và sâm bố chính mỗi thứ 20g.
- Thực hiện: Sắc uống, ngày dùng đều đặn 1 thang.
27. Bài thuốc trị chuột rút
- Chuẩn bị: Mẫu lệ chế, sâm bố chính, cát căn, đương quy, liên nhục, hoài nhân mỗi thứ 16g, cam thảo, trần bì, ngải diệp và phòng phong mỗi thứ 10g, tục đoạn, thổ phục linh mỗi thứ 20g, xương bồ, hoàng kỳ và bạch truật mỗi thứ 12g.
- Thực hiện: Sắc uống 2 ngày 1 thang. Chia nước sắc thành 2 lần uống trong ngày, nên dùng sau bữa ăn.
28. Cách ngâm rượu sâm bố chính giúp bồi bổ sức khỏe
- Chuẩn bị: Bình ngâm rượu bằng thủy tinh, sâm tươi đã làm sạch và rượu gạo 30 – 35 độ lượng vừa đủ.
- Thực hiện: Đem sâm bố chính rửa lại với rượu, sau đó cho vào bình và đổ đầy rượu vào. Đậy kín nắp và đem ngâm trong vòng 3 tháng là dùng được.
Một số lưu ý khi dùng vị thuốc sâm bố chính
Sâm bố chính là vị thuốc quý có tác dụng bồi bổ sức khỏe và hỗ trợ điều trị một số chứng bệnh thường gặp. Tuy nhiên trước khi dùng bài thuốc từ dược liệu này, bạn nên lưu ý một số vấn đề sau:
- Người có thể trạng hư hàn phải đem sâm bố chính tẩm nước gừng sao kỹ để giảm tính mát trong dược liệu.
- Không dùng trong trường hợp nhiễm ngoại tà chưa khỏi.
- Vì có hoa đẹp nên sâm bố chính còn được dùng để trồng làm cảnh. Tuy nhiên, cây được trồng trong chậu và thùng xốp thường bị thiếu chất nên không có tác dụng chữa bệnh hay bồi bổ sức khỏe.
- Ngoài các bài thuốc trên, bạn cũng có thể dùng sâm bố chính hầm với gà, sườn heo,… hoặc dùng hãm trà uống thường xuyên để cải thiện sức khỏe và hỗ trợ điều trị chứng suy nhược.
Bài viết đã tổng hợp một số thông tin cơ bản về vị thuốc sâm bố chính. Tuy nhiên, thông tin trong bài viết chỉ có giá trị tham khảo. Để đảm bảo an toàn, bạn đọc nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng bài thuốc và rượu ngâm từ dược liệu này.